پیوسته این پرسش برای جستجوگری که به فلسفه اعیاد تا عمق تاریخ کهن به کنکاش می پردازد مطرح است که نوروز چرا مقدس است؟ و قداست آن از چه چیزی مایه می گیرد و این که در پیش از اسلام زردشتیان و ایرانیان این عید را با شکوه زیادی برگزار می کردند و همراه با راز و نیاز و دعا و مراسم ویژه انجام می گرفت و با مذهب زرتشتی گره خورده بود و بهار و رستاخیز را نیز نشانگر بود، فلسفه وجودیش چه بود. پس از اسلام نیز در ایران و برخی از کشورهای اسلامی این قداست همچنان استمرار یافت و تداوم خود را حفظ نمود تا جایی که وارد حوزه احادیث و روایات دینی شده و بابی به نام باب النیروز در مباحث عید شناسی مفتوح گشته و به اعمال و آداب آن توجه خاص شد. چه رمز و رازی در نوروز نهفته بود که در این روایات به تثبیت نوروز انجامید.
حقیر با توجه به مطالعاتی که در زمینه قرآن شناسی داشته همواره به نکات و مباحثی که به تثبیت و تصدیق ادیان پیش از مبعث حضرت محمد(ص) در قرآن کریم اشارت رفته است توجه ویژه ای داشته و قرآن نیز آیات عدیده ای را به تصدیق بمالدیه اهل الکتاب اختصاص داده است که در دین شناسی حائز اهمیت هستند. قرآن هیچگاه در مورد ادیان صاحب کتاب، خط بطلان نهایی نکشید و نه تنها این کار را نکرد بلکه تصدیق صریح نمود و جای بسی تأسف است که هنوز کتابی منتشر نشده که موارد تصدیق تورات و انجیل و زبور و کتاب های عهد عتیق و عهد جدید و نیز اوستای زرتشت را گردآوری و تدوین کند حال آن که مضامین این کتاب ها موارد مشترک بسیاری با قرآن داشته که می توان همه را مشخص و جمع آوری نمود و میزان تصدیق را که قرآن کریم به آن ناطق است، دریافت.
در قرآن کریم یکبار از مجوس (زردتشتیان) در ردیف صاحبان کتاب یا اهل الکتاب، یاد شده که قابل تأمل بوده و آن در سوره مبارکه حج(آیه 17) است که می فرماید: همانا خدا روز رستاخیز میان کسانی که ایمان آورده اند و یهودیان و صابئین و مسیحیان و زرتشتیان و کسانی که شرک ورزیدند حکم می کند، به راستی خدا بر همه چیز گواه است.
آنچه شگفت انگیز است و یکی از افتخارات ایرانیان محسوب می شود این است که خاستگاه دین زرتشتی، ایران زمین بوده که در قرآن تحت عنوان «مجوس» از آنان در ردیف «اهل الکتاب» نام برده است و این ویژگی را هیچکدام از اقوام اروپایی و آسیایی و افریقایی و شرق دور دارا نمی باشند که دینشان در کتاب آسمانی قرآن به رسمیت شناخته شود؛ و به ویژه سنت نبوی نیز مطابق نص صریح حدیث پیامبر اکرم(ص) مسلمین را مکلف کرد مانند اهل کتاب با زرتشتیان رفتار کنند... و علاوه بر آن در صحاح سته احدایث زیادی آمده که از مجوس همچون اهل کتاب جزیه می گرفتند و در منابع بسیار معتبر همچون سنن سعید بن منصور و مسند امام احمد بن حنبل و الام شافعی و صحیح بخاری و مسند طیالسی و سنن کبرای بیهقی و اموال ابوعبید و روض الانف سهیلی، روایات و گزارش هایی آمده مبنی بر اهل کتاب بودن «زدتشتیان» و داشتن پیامبری صاحب کتاب (یعنی حضرت زرتشت) که این روایات از جهت این که در کهن ترین منابع ثبت و ضبط شده بسیار مورد اعتماد بوده و افتخاری برای ایرانی محسوب می شود که آخرین دین الهی به تثبیت و تأیید آنان و پیامبرشان و کتابشان پرداخته باشد. حتی سعید بن منصور در سنن خود از عبدالرحمان این عوف (صحابی مشهور) گواهی آورده که پیامبر اکرم(ص) از مجوسیان ناحیه هجر (شرق عربستان سعودی) جزیه گرفته است.
در کتب حدیث و کتب فقهی و کتب «الاموال» مفصل به مسایل اهل کتاب بودن مجوسیان زرتشتیان استدلال شده و در مباحث جزیه به آنها تصریح شده است که نیاز به عرضه آنها نیست و در مقاله نیز دنبال این نیستیم که این موضوع را در روایات اهل سنت و آثار فقهی آنان بررسی کنیم، آنچه در مقاله کوتاه مقصود و منظور است عرضه روایاتی است که از سوی شیعه و از قول امامان بزرگوار در تأیید و تثبیت «نوروز» و آداب و اعمال آن آمده است.
در نکته نخستین که زرتشتیان اهل کتابند و حضرت زرتشت پیامبری در ردیف هزاران پیامبری الهی بوده، در منابع شیعی نیز روایات و اقوال زیاد است و حتی حضرت زرتشت ظهور پیامبر اکرم(ص) و باقی ماندن شریعت وی تا روز قیامت را نیز پیش بینی کرده است. سید ابن طاووس (589-664) که از علمای برجسته امامیه محسوب می شود و دارای تألیفات کثیری است و به اتفاق اعلام شیعه از با تقواترین انسان های دوره خود بوده است، در کتاب الملاحم و الفتن از قول ابومعشر می گوید: جاماسب و زرتشت در هزار سال قبل از بعثت پیغمبر(ص) حکم کرده اند که طالع قرآن (نشان می دهد) که شریعت رسول الله(ص) تا روز قیامت باقی خواهد بود.
در بین زرتشتیان پیش از اسلام دو عید بسیار مبارک و مشهور بود یکی عید نوروز و دیگری مهرگان (مهرجان). بی گمان در ادیان اعیاد همراه با اعمال مذهبی برگزار می شده است و چون دین حضرت زرتشت نیز دارای اعیادی مقدس همچون نوروز بوده اند (مانند دین مقدس اسلام که دو عید فطر و قربان مهمترین و برجسته ترین اعیاد دینی مسلمانانت محسوب می شوند) اعمال و آداب ویژه ای داشته است که در کتاب هایی که از پهلوی به پارسی و عربی ترجمه شده و یا در آداب و مراسم برگزاری این آیین در نزد زرتشتیان و بقیه ایرانیان مسلمان که به صورت سنتی و شفاهی آن را حفظ کرده اند باقی مانده است، که برای نمونه برخی از آن آداب در نوروزنامه ها و کتاب هایی همچون کتاب «التاج»، «جاحظ بصری» انعکاس یافته است که بعدها برخی از خلفای عباسی نیز تحت تأثیر ترجمه آثار ایرانی به قداست این جشن توجه داشته ومراسمی را نیز به پاس آن برگزار می کرده اند و فلسفه و رمز این که چرا در روایات شیعه این اندازه به این عید توجه شده است ریشه در اعتقادات دینی و باور به «اهل الکتاب» بودن زرتشتیان و دریافت ارزش و اهمیت این عید دینی بوده که از پیش از اسلام بر جای مانده است. اگر صبغه دینی این عید غلبه نداشت (همچون عید فطر و عید قربان ) و قداست آن به عنوان یکی از اعیاد دین زرتشت مورد توجه نبود هیچگاه این احادیث با این صراحت در مورد آن روایت نمی شد، لذا جای بسی تأمل دارد که این روایات را مورد بررسی قرار داد و حداقل فهرستی از آنها تهیه نمود تا بتوان بعدها به تحلیل علمی آنها پرداخت. و اگر حضرت امام صادق (ع) به یکی از یاران خود فرموده اند: نوروز روزی است که خداوند از بندگانش پیمان گرفت که او را بپرستند و او را شریک و انبازی نگیرند، به پیامبران و راهنمایان او بگروند و به پیشوایان دین ایمان بیاورند و همان روزی است که آفتاب در آن طلوع کرد و بادها وزیدن گرفت. زمین در آن شکوفا و درخشان شد. همان روزی است که کشتی نوح در کوه آرام گرفت. همان روزی است که پیامبر خدا امیرالمومنین علی(ع) را بر دوش گرفت تا بت های قریش را در کعبه به زیر افکند و بتان را خرد کنند. چنانکه ابراهیم نیز این کار را کرد.
تمام این ویژگی ها نشان می دهد که نوروز محتوای دینی به خصوصی داشته است. اینک جا دارد روایاتی که پیش از علامه مجلسی در کتب معتبر روایی شیعه آمده نقل کنیم. همه می دانند که کتب اربعه شیعه از نظر اعتبار و ارزش همچون صحاح سته نزد اهل سنت است و لذا روایات مندرج در کتب چهارگانه شیعه یعنی: کافی شیخ کلینی، من لایحضره الفقیه شیخ صدوق، تهذیب الاحکام و الاستبصار شیخ طوسی، از حیث وارد شدن در این منابع اهمیت ویژه دارند و پس از جرح و تعدیل آنها می تواند مصدر فتوا و احکام و باورها باشد. روایاتی که در سه کتاب از کتب چهار گانه حدیث شیعه آمده چنین است:
1- با لفظ نوروز یک بار این روایات آمده است:
- یوم ... النوروز اهدوا الیه الشیء ( این روایت در تهذیب الاحکام طوسی جلد 6 (ص 378، سطر 11) ثبت و ضبط شده است.)
2- با لفظ النیروز چهار بار روایات زیر نقل شده است ( یا امیرالمومنین الیوم النیروز (من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، جلد 3، ص 300، سطر4)
فاذا کان یوم المهرجان اوالنیروز... ( الکافی شیخ کلینی ، ج 5، ص141، سطر 6)
یوم المهرجان و النیروز اهدواالیه الشیء (من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج 3، ص300، سطر 13)
اتی علی بهدیه النیروز فقال ما هذا؟ (من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج 3، ص300، سطر 3)
3- با لفظ نیروزا یک بار در روایت منقول است:
اصنعوا لنا کل یوم نیروزا (من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج 3، ص300، سطر 4)
4 با لفظ نیروزنا یک بار در روایت منقول است:
نیروزنا کل یوم (من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج 3، ص300، سطر 5)
نکته قابل توجه در این است که بیشتر این روایات در کتاب من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق آمده که روایات این کتاب نسبت به سایر کتب اربعه از اعتبار وارزش بیشتری برخوردار است به ویژه که شیخ صدوق در آن کتاب بیشتر به روایات فقهی و علمی عنایت داشته است و علاوه بر آن روایات این کتاب با منابع حدیث اهل سنت از نظر مضمون و محتوا و حتی الفاظ، اشتراک چشمگیری نسبت به سایر کتاب های حدیث شیعه دارد.
اینک در پایان مقاله به روایت مشهور معلی بن خنیس پرداخته و از قول حاج شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان (فصل 11) اعمال عید نوروز را بنابر تعلیم امام جعفر صادق(ع) به معلی بن خنیس نقل می کنیم :
و اما اعمال عید نوروز: پس چنان است که حضرت صادق (علیه ااسلام) به معلی بن خنیس فرموده که:
- چون روز نوروز شود غسل کن،
- و پاکیزه ترین جامه های خود را بپوش،
- و به بهترین بوهای خوش خود را خوشبو گردان،
- و در آن روز روزه بدار،
- پس چون از نماز پیشین و پسین و نافله های آن فارغ شوی چهار رکعت نماز بگذار یعنی دو رکعت به یک سلام، و در رکعت اول بعد از حمد ده مرتبه سوره انا انزلناه، و در رکعت دوم بعد از حمد ده مرتبه «قل یا ایها الکافرون» و در رکعت سیم بعد از حمد ده مرتبه سوره «قل هو الله احد» و در رکعت چهارم بعد از حمد ده مرتبه «قل اعوذ برب الفلق» و «قل اعوذ برب الناس» بخوان و بعد از نماز به سجده شکر برو و این دعا بخوان:
اللهم صل علی محمد و آل محمد الاوصیاء المرضیین و علی جمیع انبیائک و رسلک با فضل صلواتک و بارک علیهم با فضل برکاتک و صل علی ارواحهم و اجسادهم، اللهم بارک علی محمد و آل محمد و بارک لنا فی یومنا هذاالذی فضلته و کرمته و شرفته و عظمت خطره ، اللهم بارک لی فیما انعمت به علی حتی لا اشکر احداً غیرک و وسع علی فی رزقی یا ذاالجلال و الاکرام، اللهم ما غاب عنی فلا یعیبن عنی عونک و حفظک و ما فقدت من شی فلاتفقد نی عونک علیه حتی لا اتکلف ما لا احتاج الیه یا ذاالجلال و الاکرام :
بار خدای بر محمد و آل محمد اوصیاء پسندیده رحمت فرست و هم بر همه پیامبران و فرستادگانت به بهترین رحمت هایت و برکت ده برایشان به بهترین برکاتت و بر جسم و جانشان رحمت فرست، بار خدایا برمحمد و آل محمد برکت ده و به ما در این روزی که برتریش دادی و گرامیش نمودی و شرافت و بزرگیش بخشیدی، برکت ده. بار خدایا مرا در آنچه بر من انعام کردی برکت ببخش تا به غیر از تو دیگری را سپاس نکنم و در روزی ام گشایش و وسعت ده ای صاحب جلال و بزرگواری. بار خدایا هر چه از من نهان باشد؛ پس کمک و نگهداری تو از من نهان مباد و هر چیز را گم کنم پس مبادا گمم کنی؛ یاریت را تا به رنج و زحمت نیفتم برای آنچه محتاج آن نیستم. ای صاحب جلالت و بزرگواری. سپس حاج شیخ عباس قمی می نویسد: چون چنین کنی گناهان پنجاه ساله تو آمرزیده شود و بسیار بگو یا ذالجلال و الاکرام .
